Монгол Улсын Засгийн газраас мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг бүсчилэн төрөлжүүлж хөгжүүлэх, импортыг бууруулж, экспортыг дэмжих, эрчимжсэн аж ахуй эрхлэгчдийн эдийн засгийн үр өгөөжийг сайжруулах зорилгоор “Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжлийг дэмжих үндэсний хөтөлбөр”, “Тариалангийн зарим бүс нутгийг тогтоох тухай “тогтоолыг тус тус баталж, газар тариаланг эрчимжсэн мал аж ахуйтай хослон хөгжүүлэх ажлыг эхлүүлээд байна.

2020 оны эцсийн байдлаар 2025  аж ахуй нэгж, өрхөд 97.6 мянган  сүүний үхэр, 594 аж ахуйн нэгж, өрхөд 28.6 мянган махны үхэр, 127 аж ахуйн нэгжид 23.8 мянган нарийн ноост, мах, ноосны хонь, 387 өрх, аж ахуйн нэгжид 22,3 мянган гахай, 1391 өрх, аж ахуйн нэгжид 991,8 мянган  өндөглөгч тахиа, 608 өрх, аж ахуйн нэгжид  13,5 мянган бүл зөгий, мөн түүнчлэн зарим иргэд цаа буга, илжиг, загас, цөөн тооны цацагт хяруул, галуу, нугас, туулай зэргийг үржүүлж байна.

Сүүний үхрийн аж ахуйн тоо

	Фермерийн аж ахуйн тоо	Үхрийн тоо
2010	649	21412
2015	1172	61981
2016	1472	60998
2017	1727	74077
2018	1899	75217
2019	2497	100904
2020	2025	97589

Махны үхрийн аж ахуйн тоо

	Фермерийн аж ахуйн тоо	Үхрийн тоо
2010	101	11307
2015	248	20847
2016	178	17698
2017	236	28788
2018	330	23794
2019	475	33692
2020	594	28634

Мах, ноосны хонины аж ахуйн тоо

	Фермерийн аж ахуйн тоо	Хонины тоо
2010	128	101681
2015	397	65768
2016	174	91404
2017	1511	353165
2018	1687	440447
2019	1591	459335
2020	3045	483563

Гахайн аж ахуйн тоо

	Фермерийн аж ахуйн тоо	Гахайн тоо
2010	190	15064
2015	331	29946
2016	Ферм - 70 Өрх - 980	35704
2017	Ферм - 34 Өрх - 915	28440
2018	Ферм - 54 Өрх - 792	29442
2019	Ферм - 144 Өрх - 587	21346
2020	Ферм - 83 Өрх - 754	22272

Тахианы аж ахуйн тоо

	Фермерийн аж ахуйн тоо	Тахианы тоо
2010	148	397468
2015	244	761794
2016	Ферм - 40 Өрх - 1269	880114
2017	Ферм - 40 Өрх - 1157	798439
2018	Ферм - 37 Өрх - 1139	1247392
2019	Ферм - 57 Өрх - 1471	956016
2020	Ферм - 30 Өрх - 1361	991822

Зөгийн аж ахуйн тоо

	Аж ахуйн тоо	Зөгийн бүлийн тоо
2010	68	2255
2015	161	6309
2016	Ферм - 60 Өрх - 445	9276
2017	Ферм - 31 Өрх - 397	11492
2018	Ферм - 75 Өрх - 344	8848
2019	Ферм - 56 Өрх - 844	12250
2020	Ферм - 31 Өрх - 577	13500

Мал сүргийн тоо толгой өсөхийн хирээр эрчимжсэн аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэх, өндөр ашиг шимтэй цэвэр үүлдрийн малыг сонгон үржүүлэх сонирхол, хандлага нэмэгдэж, сүү, махны болон хосолмол ашиг шимт үхэр, сүүний чиглэлийн ямаа, ихэрлэдэг удмын болон махны чиглэлийн хонь, мах-өөхний чиглэлийн гахай, мах, өндөгний чиглэлийн шувууг гадаадаас импортлон үржүүлж байна.

Гаалийн ерөнхий газраас авсан судалгаагаар сүүлийн 5 жилд үржлийн адуу 1754, цэвэр үүлдрийн үхэр 3932, үржлийн гахай 797, мах, ноосны болон ихэрлэдэг удмын хонь 3000, сүү, ноолуурын ямаа 286, хоногийн настай дэгдээхэй 1.1 сая толгой, үржлийн өндөг 12.0 сая ширхэг, гүн хөлдөөсөн үр 200.0 мянган тун буюу 52.4 кг-ийг тус тус улсын хилээр нэвтрүүлсэн байна.

Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэх, малын генийн санг хамгаалах, сайжруулах, малын үржүүлэг, биотехнологийн ажил, үйлчилгээг зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнд нийцүүлэн хөгжүүлэх дэлхийн жишигт нийцсэн технологиор өргөн цар хүрээтэй явуулах үндэсний чадавхийг бий болгох зорилгоор Удмын сангийн үндэсний төвийн цогцолборыг  Дархан-Уул аймгийн Хонгор сумын нутагт 22.3 га газарт томоохон бүтээн байгуулалтын ажлыг 2013-2017 онд хийж, 2018 онд үйл ажиллагааг  нь эхлүүлсэн.

Тус төв нь холбогдох хууль, тогтоомжийн дагуу өндөр ашиг шимт импортын бухны 38.9 мянга, Монгол улсад баталгаажсан дотоодын бухны 2.7 мянга, импортын хуц, ухнын 1.3 мянга, дотоодын хуц, ухнын 21.8 мянга нийт 64.7 мянган тун үрийг  Монгол Улсын малын генийн санд хадгалж байна.

Мал сүргийн чанарыг сайжруулах, гүн хөлдөөсөн үрээр зохиомол хээлтүүлэг хийх ажлын хүрээнд 2020 онд эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэгч иргэн, аж ахуй нэгжийн захиалгаар сүү-махны чиглэлийн хосолмол ашиг шимт Симменталь, Алатау үүлдрийн үхрийн 2804 тун, Сүүний чиглэлийн Хар тарлан үүлдрийн үхрийн 962 тун, Махны чиглэлийн Хар ангус үүлдрийн үхрийн 2530 тун нийт 6310 тун  үр, 1733 литр шингэн азот үйлдвэрлэн нийлүүлсэн байна.

Монгол улсад нутагшуулан үржүүлж байгаа Хар тарлан, Алатау, Герефорд, Сэлэнгэ зэрэг 4 үүлдрийн 10 бухнаас 8000 тун үрийг технологийн дагуу үйлдвэрлэж, үндэсний генийн санд хүлээж аваад байна.

Малын генийн санг хамгаалах, биотехнологийн ололтыг нэвтрүүлэх ажлыг эрчимжүүлэх зорилгоор улсын хэмжээнд зохиомол хээлтүүлгийн аяныг зохион эхлүүлж, мал үржүүлгийн техникчдийн ажлыг идэвхижүүлэх, ажил мэргэжлийн уралдаан зарлаж, дүгнэх, хээл авалтын хувийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажиллаж байна. Уг ажлын хүрээнд Малын удмын сангийн үндэсний төвд хадгалагдаж буй гүн хөлдөөсөн болон хүйс жолоодсон үр, шингэн азотын үнийг шинэчилэн тогтоож, эрчимжсэн аж ахуй эрхлэгчдэд хөнгөлөлттэй үнээр олгох ажлыг зохион байгуулж байна.

Статистик үзүүлэлтээр улсын хэмжээнд сүүний чиглэлийн 2004 өрх, аж ахуйд үржүүлж буй үхрийн тоо 97.3 мянга, махны чиглэлийн 594 өрх, аж ахуйн үхрийн тоо 28.6 мянгад хүрч, 2008 оны үзүүлэлттэй харьцуулахад мах, сүүний чиглэлийн үхрийн тоо 5 дахин өссөн бөгөөд нийт үхрийн 25 хувь нь цэвэр үүлдрийн, 75 хувь нь тэдгээрийн эрлийз байна. Саамын оргил үед цэвэр үүлдрийн нэг үнээнээс 18 литр, эрлийз нэг үнээнээс 8 литр сүү тус тус сааж байна.

Улсын хэмжээнд сүү боловсруулах 237 үйлдвэр, цех 75 хөргөлтийн төв бүртгэлтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас Улаанбаатар хотод 16 үйлдвэр тогтмол үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Сүү боловсруулах томоохон хүчин чадал бүхий үйлдвэрүүд олон улсын чанарын болон хүнсний аюулгүй байдлын тогтолцоо нэвтрүүлсэн бөгөөд суурилагдсан хүчин чадлын 14-15 хувийг ашиглаж байна. 

Хуурай сүүний импортын хэмжээг бууруулах, өвлийн улиралд сүү бэлтгэн нийлүүлсэн иргэн аж ахуй нэгжид урамшуулал олгох зорилгоор Засгийн газрын 2020 оны 130 дугаар тогтоолоор “Сүү боловсруулах үйлдвэр, цехэд техникийн зохицуулалтын шаардлагад нийцсэн түүхий сүү нийлүүлсэн малчин, эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэгчдэд мөнгөн урамшуулал олгох түр журам”-ыг баталж 11 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс эхлэн дараа оны 04 дүгээр сарын 01-нийг хүртэлх 5 сарын хугацаанд 1 литр сүүнд 500 төгрөгийн урамшуулал олгох ажлыг зохион байгуулж, 7.7 сая иргэн, аж ахуйн нэгжид 3.3 тэрбум төгрөгийн урамшууллыг олгоод байна.

Махны чиглэлийн өндөр ашиг шимт хонины үржлийн аж ахуй байгуулах зорилгоор 2018 онд төслийн сонгон шалгаруулалт зарлаж махны чиглэлийн үржлийн 621 эм хонь, 36 хуц, нийт 657 хонийг Франц Улсаас импортлож, тэдгээрийг нутагшуулан үржүүлж, 1300 толгойд хүрээд байна.

Шинэ хөдөө төслийн хүрээнд 2018 онд махны чиглэлийн Герефорд үүлдрийн үржлийн өсвөр бух 25 толгой, Сэлэнгэ үүлдрийн үржлийн бух 100 толгой, Баяд үүлдрийн үржлийн өсвөр хуц 160 толгой, Дархад үүлдрийн үржлийн өсвөр хуц 200 толгой, Эрчим хар үүлдрийн үржлийн өсвөр ухна 180 толгой, Герефорд үүлдрийн бухны гүн хөлдөөсөн үр 6.0 мянган тун, зохиомол хээлтүүлгийн 4 иж бүрдэл тоног төхөөрөмжийг 494.4 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар, 2019 онд махны чиглэлийн дээрх үүлдрийн малыг худалдан авахад нийт  671.7 сая төгрөгийн дэмжлэгийг Булган аймгийн иргэн, аж ахуйн нэгжид олгосон байна.

Мах, сүү, сүү-махны чиглэлийн өндөр ашиг шимт үхрийн тоог нэмэгдүүлэх зорилгоор 2008-2019 онуудад БНХАУ, Франц, Герман, Словак зэрэг орнуудаас махны чиглэлийн Лимузин, Ангус, Герефорд, сүү-махны хосолмол ашиг шимт Монтебиллъярд, Швицийн бор, сүүний чиглэлийн Хар тарлан, Голштейн зэрэг 2000 гаруй цэвэр үүлдрийн үхрийг импортолсон бөгөөд нийт 13.1 тэрбум төгрөг зарцуулсны 61.0 хувийг улсын төсвөөс, 29.0 хувийг эрчимжсэн аж ахуй эрхлэгчид өөрсдийн хөрөнгөөр худалдан авсан байна.

Дархан-Уул аймагт махны чиглэлийн Сэлэнгэ үүлдрийн цогцолбор аж ахуйг байгуулж Хонгор сумын Хар бэлчирт нутагшиж 2 дахь жилдээ 100 эхээс 93 тугал хүлээн авч бойжиж байна. Цогцолборын үйл ажиллагааг хэвийн явуулах чиглэлээр худаг, уст цэгийг нэмэгдүүлэх, зоо-мал эмнэлгийн үйлчилгээ явуулах цэг байгуулах, өвөлжилтийн бэлтгэл хангуулах, гүн хөлдөөсөн үрээр зохиомол хээлтүүлэг хийх ажлыг орон нутгийн 38.3 сая төгрөгийн санхүүжилтээр шийдвэрлэн ажиллаж байна.

Тус аймагт 2019 оноос эхлэн махны чиглэлийн суффолк үүлдрийн хуцаар 750 эм хонинд хээлтүүлгийн ажлыг хийж, 250 төл хүлээн аваад байна. Цаашид аймгийн хүн амын махны хэрэгцээг хангах зорилгоор махны чиглэлийн хурга үржүүлэх, бордох ажлыг явуулж байна.  Төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд ОХУ-аас сүүний, мах-сүүний чиглэлийн үхэр оруулж ирэх иргэдийн санаачилагыг дэмжих улмаар Дархан-Сэлэнгийн сүүний үхрийн фермерүүдийг түшиглэн сүү боловсруулах үйлдвэрийг байгуулахаар 5 га газрын асуудлыг шийдвэрлээд байна.

Хүн ам олноор төвлөрсөн нийслэлийн, аймгийн төвийн орчмын болон газар тариалангийн бүс нутагт эрчимжсэн мал аж ахуйн кластерын загвар аж ахуй, цогцолборыг бий болгох, энэ арга хэмжээнд олон улсын хөрөнгө оруулагчид, мэрэгжлийн холбоод, судлаачид, аж ахуйн нэгжүүдийг татан оролцуулах, тэдгээрийг дэмжих чиглэлээр ажиллаж байна.

Нийслэлийн хүн амыг стратегийн хүнсээр тогтвортой, хүртээмжтэй хангах арга хэмжээний хүрээнд орон нутгаас бэлтгэсэн чанарын шаардлага хангасан махыг 2019 онд 10.5 мянга, 2020 онд 4.0 мянга, 2021 онд 11.0 мянган тонныг тус тус нөөцөлж, тогтвортой үнээр худалдан борлуулах ажлыг холбогдох байгууллагатай хамтран хэрэгжүүлж байна. Уг ажлын хүрээнд махны үнийг тогтвортой барих чиглэлийг баримталж хонины ястай мах 1 кг нь 6700, үхрийн ястай мах 7700, ямааны мах 6200 төгрөгөөр худалдаалагдаж байна.

Дэлхийн дулаарал, цаг уурын өөрчлөлттэй холбогдуулан байгалийн давагдашгүй хүчин зүйл, болзошгүй эрсдлийн нөлөөг багасгах, мал сүргийн таваарлаг байдлыг сайжруулах хэрэгцээ шаардлагын үүднээс тэжээл үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, байгалийн тэжээлийг орлох таримал тэжээлийг тариалах шаардлага бий болж байна.

Манай Улс нийт тэжээл үйлдвэрлэлийн дийлэнх хувийг ойт хээр, өндөр уул, газар тариалангийн бүсээс бэлтгэдэг бөгөөд 2017 оны байдлаар тэжээлийн ургамал тариалах талбай 26.2 мянган га буюу өмнөх үеэс 5 дахин багассанаар ургац хураалт 10 дахин буурсан үзүүлэлттэй байсан.

Тэжээлийн ургамал тариалалтыг эрчимжүүлэх чиглэлээр авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээний үр дүнд 2018 онд 46.3 мянга, 2019 онд 43.8 мянга, 2020 онд 84.5 мянган га хүртэл нэмэгдүүлсэн байна. Эрчимжсэн мал аж ахуйг дэмжих хөтөлбөрийн хүрээнд таримал тэжээл тариалах талбайн хэмжээг 100.0 мянган га-д хүргэхээр төлөвлөж, 2021 онд ногоон тэжээлийн үрийг орон нутагт хөнгөлөлттэй үнээр нийлүүлэх, тариалалтыг нэмэгдүүлэхээр ажиллаж байна.

УИХ-ын 2020 оны 12 дугаар сарын 04-ны өдрийн тогтоолоор баталсан Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар, Гаалийн албан татвараас чөлөөлөх тухай хуулийн дагуу мал, амьтны бүх төрлийн тэжээл, өвс, тэжээлийн үр, хүнсний улаан буудайн үр зэргийг импортлоход нэмэгдсэн өртгийн албан татвар, гаалийн албан татвараас тус тус чөлөөлөхөөр заасан. 

Уг ажлын хүрээнд малын тэжээл импортлох чиглэлээр 88 аж ахуй нэгжтэй 133.0 мянган тонн тэжээл импортлох Бодлогын гэрээг 2020 оны 12 дугаар сарын 18-ны өдрөөс 2021 оны 04 дүгээр сарын 06-ны хооронд  байгуулж ажиллалаа.

Гаалийн байгууллагын 2021 оны 04 дүгээр сарын 05-ны өдрийн мэдээгээр 68 аж ахуйн нэгж 28.8 тэрбум  төгрөгийн үнэ бүхий 42.3 мянган тонн бүх төрлийн малын тэжээл импортлосон бөгөөд бүх төрлийн  малын тэжээл импорлоход 1.44 тэрбум төгрөгийн гаалийн албан татвар, 3.02 тэрбум төгрөгийн нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас, нийт 4.5  тэрбум төгрөгийг татвараас чөлөөлсөн байна

• Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжлийг дэмжих үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд 2020 онд төлөвлөн хэрэгжүүлсэн ажлын биелэлтийн дэлгэрэнгүй мэдээллийг энд дарж үзнэ үү.
• Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжлийг дэмжих үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд 2019 онд төлөвлөн хэрэгжүүлсэн ажлын биелэлтийн дэлгэрэнгүй мэдээллийг энд дарж үзнэ үү.
• Эрчимжсэн мал аж ахуй болон тэжээвэр амьтдын 2020 оны судалгааг энд дарж үзнэ үү,
• Эрчимжсэн мал аж ахуй болон тэжээвэр амьтдын 2019 оны судалгааг энд дарж үзнэ үү.
• Эрчимжсэн мал аж ахуйн чиглэлээр 2019 онд аймгууд зохион байгуулсан ажлаас товч танилцуулгыг энд дарж үзнэ үү.
• Эрчимжсэн мал ажуйг дэмжих үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд Дорнод, Дархан-Уул, Төв аймгууд хамгийн сайн тайлан ирүүлснээс Төв аймгийн мэдээллийг энд дарж үзнэ үү.